Joke Smit, icoon van de 'tweede feministische golf'

Het onbehagen bij de vrouw 

In 1967 wordt Nederland wakker geschud wanneer Het onbehagen bij de vrouw wordt gepubliceerd in het literaire tijdschrift De Gids. In de jaren zestig van de vorige eeuw waren er weinig werkende moeders, laat staan dat de maatschappij was ingericht op twee werkende ouders. Puttend uit haar eigen ervaringen beschrijft Joke Smit hoe vrouwen de dupe zijn van de toenmalige inrichting van de arbeidsmarkt en het huwelijk. Of, zoals ze het zelf stelt: “Kortom, zodra er kleine kinderen zijn valt achter de meeste vrouwen de huisdeur in het slot. Zolang dat zo blijft zal er sprake zijn van verspilling van menselijk potentieel en zal mijn privé-onlust niet verdwijnen.” 

Het artikel slaat in als een bom. Talloze Nederlandse vrouwen herkennen zich in het door Joke Smit beschreven onbehagen en schrijven haar brieven om dit ongenoegen kenbaar te maken. Deze steunbetuigingen zouden Joke Smit en Hedy d’Ancona later inspireren tot de oprichting van de feministische actiegroep Man Vrouw Maatschappij. Vandaag de dag wordt Het onbehagen bij de vrouw beschouwd als het begin van de ‘tweede feministische golf’. 

Het onbehagen van toen en nu  

In haar tijd was Joke Smit een van de weinige moeders met betaald werk. In haar artikel richt zij zich vooral op de arbeidsmarkt. Hier zou een flinke slag te maken zijn. Zo pleit ze onder andere voor een dertig-urige werkweek voor mannen en vrouwen, waarmee de huishoudelijke en opvoedkundige taken beter verdeeld konden worden. Bovenal pleit ze ervoor dat vrouwen hun potentieel ook buitenshuis kunnen laten gelden, zonder gevangen te zitten in het keurslijf van het huwelijk of de opvoeding. Volgens haar lag het feministische ideaal vooral besloten in drie zaken:

• Dat de vrouw een vrij mens zou worden

• Dat ze haar potenties zoveel mogelijk zou verwezenlijken

• Dat ze een volwaardig lid zou worden van de maatschappij

Geen van deze zaken waren volgens Joke Smit bereikt, en op geen van deze gebieden waren vrouwen zo ver gekomen als zij in theorie zouden moeten kunnen komen. De problemen die zij als werkende moeder ondervond en het onbehagen dat zij daarbij voelde bleek geen privékwestie. Vele vrouwen in Nederland deelden deze zorgen en gevoelens, waarmee Het onbehagen bij de vrouw tot een omslagpunt in de emancipatiestrijd kan worden gekroond. 

De actualiteit van de drie zaken waar Joke Smit de aandacht op vestigt is treffend. Nu  blijkt bijvoorbeeld dat vrouwen nog steeds vaker financieel kwetsbaar zijn dan mannen. Ook in de politiek lijken vrouwen hun potenties nog niet genoeg te kunnen verwezenlijken. 

Oprichting Man Vrouw Maatschappij (MVM) 

Op 26 oktober 1968 besloten Joke Smit en Hedy d’Ancona tot de oprichting van Man Vrouw Maatschappij (MVM), om hun idealen om te zetten in de praktijk. MVM werd een unieke feministische organisatie in Europa, door de samenwerking met mannen niet uit te sluiten. De organisatie was vooral gericht op een praktische aanpak van maatschappelijk ongenoegen. Zowel vrouwen als mannen konden daarin meedelen. Met deze pragmatische instelling wist MVM regelmatig door te dringen tot de Nederlandse politiek bij de vorming van emancipatiebeleid. Toch kwam het de organisatie wel eens op kritiek te staan bij andere feministische groeperingen. Niet iedereen was het eens met de pragmatische, politiek-gerichte aanpak waarin ook mannen een rol speelden. 

Dat Joke Smit haar feministische idealen ook buiten de politieke agenda hoog in het vaandel had staan blijkt wel uit een voorval uit 1970. Op een uitnodigingskaart voor de gasten van de toenmalige burgemeester van Amsterdam (Ivo Samkalden) stond als kledingtip: “dames mooi, heren gewoon”. Smit diende een klacht in. Zij vond dat de gemeente mannen dwarsboomde in hun mogelijkheid om óok mooi te zijn. Haar alternatieven ‘dames mooi, heren ook’ en ‘dames mooi, heren beeldschoon’ werden afgewezen. 

‘Zusters, weest moedig, scherpzinnig, eendrachtig’ 

Ook in de laatste jaren van haar leven bleef Joke Smit zich inzetten. In 1977 pleitte ze voor de oprichting van een vrouwenpartij. Een van haar belangrijkste zorgen was dat vrouwen een manier moesten vinden om politieke invloed uit te oefenen en zo macht te verwerven. Een vrouwenpartij was voor haar de oplossing. Net zoals de arbeiders, katholieken en gereformeerden zich in een politieke partij hadden georganiseerd. Joke Smit geloofde niet in ‘de mythe van de organische groei’. Een toename van vrouwen in besturen, commissies en de politiek zou niet vanzelf gaan, dat moest worden afgedwongen.

In 1980 kreeg Joke Smit borstkanker, en een jaar later overleed ze. Joke Smit blijft leven in de vele prijzen, initiatieven, straten en scholen die naar haar vernoemd zijn en in de vele artikelen en boeken die ze in haar korte leven schreef. Haar grafsteen laat haar boodschap na: "Zusters, weest moedig, scherpzinnig, eendrachtig". 

Korte biografie Johanna Elisabeth (Joke) Smit 

• 27 augustus 1933: geboren te Utrecht 

• 1951: diploma gymnasium A 

• 1955 – 1966: leraar Frans 

• 1956 tot 1974: getrouwd met Constant Kool, twee kinderen 

• 1958: Doctoraal Franse taal- en letterkunde  

• 1962: freelance-journalist te Parijs en redacteur van het blad Tirade 

• vanaf 1967: wetenschappelijk hoofdmedewerker bij het Instituut voor Vertaalkunde (UvA Amsterdam) 

• 1967: publicatie Het onbehagen bij de vrouw in De Gids 

• 1967: lid van de PvdA 

• 1968: mede-oprichter actiegroep MVM 

• 1970-1971: gemeenteraadslid te Amsterdam voor de PvdA 

• Vanaf 1971: in (kern)redactie van het PvdA-blad Socialisme en Democratie 

• 1974 tot 1981: lid van de Emancipatie Kommissie 

• 19 september 1981: sterfdag Joke Smit